Ballady (Adam Mickiewicz) opracowanie |
||
Biografia autora Adam Mickiewicz urodził się w 1798 roku w Zaosiu k. Nowogrodka, zmarł w 1855 roku w Stambule. Jego ojciec, Mikołaj Mickiewicz (herbu Poraj), był adwokatem. W roku 1815 Mickiewicz podjął studia na Uniwersytecie Wileńskim, gdzie studiował nauki humanistyczne. W trakcie studiów wraz z Tomaszem Zanem (poetą i przyrodnikiem) oraz grupą przyjaciół założył samokształceniowe Towarzystwo Filomatyczne, które przerodziło się w tajną organizację patriotyczną połączoną z innymi stowarzyszeniami (Zgromadzeniem Filaretów oraz Promienistymi). W roku 1823 aktywnością wileńskich studentów zainteresowała się carska policja. Mickiewicz został aresztowany, a następnie zesłany w głąb Rosji z prawem wyboru miejsca pobytu. Podczas zesłania przebywał m.in. w Petersburgu, Odessie, Moskwie oraz na Krymie. Po powrocie z zesłania podróżował po Europie (Niemcy, Włochy, Szwajcaria). Po upadku powstania listopadowego wyjechał do Paryża, gdzie spędził 20 lat życia. W roku 1834 ożenił się z Cecylią Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci. Na emigracji angażował się w działalność publicystyczną i patriotyczną. Wykładał literaturę klasyczną na uniwersytecie w Lozannie (Szwajcaria). Później objął katedrę literatur słowiańskich w Collège de France w Paryżu (jego paryskie prelekcje były bardzo popularne wśród europejskich artystów i myślicieli oraz polskiej popowstaniowej Wielkiej Emigracji). Był mocno zaangażowany w propagowany przez Andrzeja Towiańskiego filozoficzno‑historycznego nurt polskiego mesjanizmu (jego hasła i program przedstawił w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego). W 1855 podczas wojny krymskiej wyjechał do Stambułu, by tworzyć tam polskie oddziały do walki z carską Rosją. Tam zmarł, zaraziwszy się cholerą podczas epidemii (istnieją też przypuszczenia, że został otruty przez służby carskie). Jego ciało przewieziono do Paryża i tam pochowano. W roku 1890 trumnę z ciałem wiesza złożono w krypcie na Wawelu. Najważniejsze dzieła Adama Mickiewicza to: Oda do młodości, dwa tomy Poezji, dramat Dziady, powieść poetycka Konrad Wallenrod, epopeja Pan Tadeusz, czyli ostatni Zajazd na Litwie, Sonety krymskie, Liryki lozańskie. Ballady i romanse – wybór Geneza Ballady i romanse zostały wydane w 1822 roku w Wilnie jako część pierwszego tomu Poezyj. Jest to symboliczna data początku nowej epoki historycznoliterackiej w Polsce. Znajdująca się w tym zbiorze ballada Romantyczność została uznana za manifest poetycki polskiego romantyzmu. Romantycy postulowali poznanie rzeczywistości duchowej, metafizycznej, niedostępnej dla rozumu i zmysłów oraz sięgnięcie do skarbnicy tradycji i wierzeń ludu, który przechował „prawdy żywe” – o życiu, prawach przyrody i moralnych zasadach postępowania. Ballada Romantyczność była ważnym głosem w ideologicznym sporze romantyków z klasykami, można ją wręcz nazwać manifestem poetyckim, zawierającym założenia programowe epoki. Pojawiają się w niej najważniejsze wyróżniki nowej epoki: wyższość uczuć i przeczuć nad rozumem w poszukiwaniu prawdy, współistnienie świata żywych i umarłych, ludowość, motywy szaleństwa i nieszczęśliwej miłości. Narrator ballady Romantyczność opowiada się za romantyczną wizją świata, zaś starzec (jeden z bohaterów) uosabia światopogląd klasyczny (postać starca była wzorowana na postaci Jana Śniadeckiego, oświeceniowego naukowca i krytyka romantycznego spojrzenia na rzeczywistość i literaturę). Wyjaśnienie tytułu Ballada to nazwa gatunku literackiego (nawiązującego do popularnej w oświeceniu sielanki i dumki), który zyskał ogromną popularność oraz właściwe znaczenie i formę właśnie w romantyzmie. Mickiewicz nasycił balladę elementami cudowności, nadprzyrodzoności, grozy oraz ludowości. Romans zaś to dłuższy utwór narracyjny (pisany wierszem lub prozą) o tematyce najczęściej miłosnej. Miłość, uczucia i przeczucia to wartości, ku którym zwróciła się literatura romantyczna. O czym jest ta książka? Ballady i romanse to zbiór ballad osadzonych w realiach lokalnych (np. jezioro Świteź na dzisiejszej Białorusi), opartych na ludowych opowieściach i podaniach („wieść gminna” – lud dawniej nazywany był także gminem), których bohaterami są przedstawiciele ludu oraz istoty nadprzyrodzone (duchy zmarłych, rusałki wodne). W utworach tych występują motywy nieszczęśliwej miłości, śmierci jednego z kochanków, zabójstwa oraz kary za zbrodnię czy niewierność, którą wymierzają przedstawiciele świata duchowego, ponadzmysłowego. W balladach dominuje nastrój grozy, tajemnicy, niesamowitości, przyroda koreluje z uczuciami bohaterów. Najważniejsze utwory zbioru to: Romantyczność, Świteź, Świtezianka, Powrót taty, Pani Twardowska, Lilije. Gatunek i budowa utworów Ballada to utwór synkretyczny, czyli mieszany (romantyzm w opozycji do oświecenia zrywa z jednolitością, „czystością” gatunku), łączący elementy epiki (wyrazista fabuła zdominowana przez jedno wydarzenie, subiektywna narracja, wyraźne typy bohaterów), dramatu (dialogi i monologi) oraz liryki (układ stroficzny, nastrojowość). Ballada romantyczna jest nasycona elementami ludowości (bohaterowie, symbolika) oraz nadprzyrodzoności (duchy zmarłych, upiory, nimfy, rusałki), ważną rolę odgrywa przyroda (opisy krajobrazów) oraz nastrój. Ma budową stroficzną, zrytmizowaną, przy czym strofy często przyjmują formę dialogu (Lilije) lub polemiki (Romantyczność). Ballada romantyczna to także odpowiedź na postulat romantyków wzywający twórców do poszukiwania nowych oryginalnych form wyrazu artystycznego. Problematyka Ballady i romanse, a w szczególności utwór Romantyczność, to ideowy i artystyczny manifest młodego poety, zwiastujący nową epokę – romantyzm. Wieszcz wskazuje w nim na wartość ludowych wierzeń i kultury, która zachowała swoją odrębność zarówno w sensie społecznym, jak i narodowym. Prosty lud jest postrzegany przez romantyków jako stojący na straży zasad moralnych, żyjący blisko natury i rozumiejący podstawowe prawa rządzące życiem ludzkim oraz przyrodą. Charakterystyczne jest tutaj współistnienie świata żywych ze światem zmarłych, przekonanie, że złe czyny zostaną ukarane oraz przeświadczenie o wyższości uczuć nad rozumem, wiary nad nauką. Ballady zawierają zazwyczaj pouczenie w formie przestrogi, że nie można lekceważyć istnienia świata niewidzialnego, a każda zbrodnia i występek zostaną ukarane – za życia lub po śmierci. Najważniejsze idee romantyzmu zawarte w Balladach i romansach, które można odnaleźć we wszystkich utworach epoki:
Romantyczność Czas i miejsce akcji Czas nieokreślony, dwa lata po śmierci Jasieńka; dzień (Karusia jest przekonana, że to noc); miasteczko na Litwie niewymienione z nazwy. Bohaterowie bohaterowie realistyczni
bohaterowie fantastyczni
Streszczenie Balladę rozpoczyna znamienne motto zaczerpnięte z Hamleta W. Szekspira: Zdaje mi się, że widzę… Gdzie? / Przed oczyma duszy mojej. Słowa te tytułowy bohater dramatu wypowiada tuż przed zjawieniem się ducha swego ojca. Odnoszą się one zarówno do świata materialnego, jak i duchowego – „widzianego” sercem, odczuwanego intuicyjnie. Warto pamiętać, że to właśnie Szekspir wprowadził w swoich dziełach elementy świata nadprzyrodzonego (duchy, czarownice, wiedźmy). Motto sugeruje również, że istnieją sprawy, których nie da się uchwycić namacalnie czy zbadać rozumem. Pierwsza część utworu opisuje zachowanie dziewczyny o imieniu Karusia, której ukochany zmarł przed dwoma laty. Karusia wierzy w istnienie życia pozagrobowego; zachowuje się jak obłąkana, przeżywa rozpacz i samotność, boi się ducha Jasieńka; każdej nocy przemawia do zmarłego, śmieje się i płacze, kiedy on nad ranem odchodzi (zgodnie z wierzeniami ludu duch czy upiór znikał wraz z pianiem koguta). Lud, który zgromadził się przy nieszczęśliwej dziewczynie, współczuje jej, ponieważ wierzy w istnienie nadprzyrodzonego świata duchów – przeczuwa, że przy Karusi może być dusza zmarłego, który kochał ją za życia. W drugiej części pojawia się Starzec, który wyśmiewa zabobony, ciemnotę i ludową wiarę w duchy, nawołuje do zaufania rozumowi. Stwierdza, że nic tu nie ma, bo nic nie widzi (Ufajcie memu oku i szkiełku – szkiełko i oko to symbol naukowego spojrzenia), a dziewczyna jest obłąkana. W dwóch ostatnich strofach narrator opowiada się po stronie dziewczyny i ludu, wyznając: Czucie i wiara silniej mówi do mnie / Niż mędrca szkiełko i oko, a więc wyraża krytykę oświeceniowego racjonalizmu oraz wiarę w istnienie niewidzialnego świata duchów oraz przekonanie, że to emocje, uczucia i wiara pozwalają poznać prawdziwą rzeczywistość. Utwór kończy się wezwaniem-przestrogą: Miej serce i patrzaj w serce – bez wiary, uczuć i emocji człowiek nie odkryje prawdziwej rzeczywistości oraz najważniejszych prawd o życiu i świecie, ponieważ istnieją zjawiska, których nie można pojąć samym rozumem ani zbadać empirycznie (doświadczalnie). Lilije Czas i miejsce akcji Akcja toczy się w połowie XI w. (za czasów wyprawy Bolesława Śmiałego na Ruś). Miejscem akcji jest zamek na Litwie i jego okolice – lasy, chatka pustelnika, cerkiew. Bohaterowie bohaterowie realistyczni
bohaterowie fantastyczni
Streszczenie Ballada Lilije posiada wyraźne nawiązania do gotycyzmu – wskazuje na to m.in. akcja, która rozgrywa się w średniowieczu, oraz nastrój grozy panujący w całym utworze. Narrator opiera swoją relację na kanwie ludowej pieśni o niewiernej żonie, która zabiła męża, aby ukryć swą zdradę. Ballada rozpoczyna się od słów: Zbrodnia to niesłychana, Pani zabija Pana. Bohaterka grzebie zwłoki zamordowanego w gaju i zasiewa na grobie lilie, śpiewając zaklęcie, które ma pomóc w ukryciu tajemnicy. Następnie biegnie przez las do pustelnika, którego czyni swym powiernikiem, opowiada mu o swym czynie i pyta go, co zrobić, aby uniknąć wiecznej kary (Jakie mam mówić pacierze / Gdzie mam iść po odpusty) i ukryć na zawsze swoją zbrodnię. Z jej opowieści dowiadujemy się, że kiedy mąż i bracia udali się z królem Bolesławem [Śmiałym] pod Kijów, nie dochowała wierności małżeńskiej. Stęskniony mąż, wracając z wyprawy, wyprzedził braci, a ona spotkała się z nim w drodze i tam doszło do zbrodni. Zabiła, ponieważ bała się srogiej kary, którą ogłosił król dla niewiernych żon jego rycerzy. Pustelnik, widząc, że Pani nie żałuje krwawego czynu, lęka się tylko jego ujawnienia, zapewnia ją, że tylko mąż może ujawnić tę straszną tajemnicę i pomścić swoją śmierć. Uspokojona Pani wraca do domu, do swych dzieci, które pytają o ojca. Okłamuje je, że tata wróci później. W końcu dzieci zapominają i przestają czekać. Tymczasem na zamku nocami pojawia się duch zabitego męża, który zaczyna prześladować morderczynię (pani słyszy jego kroki i wołania). Zaczynają ją dręczyć koszmary, pada na nią blady strach. Później do zamku przyjeżdżają bracia męża. Z początku próbują dowiedzieć się, co się z nim stało, jednak obaj ulegają urokowi młodej bratowej i zaczynają rywalizować o jej względy. Wdowa ponowne udaje się do pustelnika po pomoc i radę, jak pozbyć się upiora. On jednak przypomina jej niepodważalną prawdę, że nie ma zbrodni bez kary, mówiąc jej jednocześnie o Bożym miłosierdziu: jeśli szczera skrucha / Zbrodniarzów Pan Bóg słucha. Informuje ją, że może wskrzesić jej męża. Ona jednak zamiast się ucieszyć, wzdryga się i kategorycznie odmawia. Prosi natomiast mędrca o radę, którego z braci wybrać. Pustelnik radzi jej zdać się w tej sprawie na los i Boga – niech wybierze jeden z wianków uplecionych przez zalotników. Uspokaja ją też, że zmarły mąż już nie powróci – chyba że zawoła go sama. W dzień ślubu bracia przybywają do cerkwi, a Pani wybiera jeden z wianków. Bracia zaczynają się kłócić, do kogo należy wybrany wianek. Nagle budynek zaczyna się trząść w posadach, pojawia się biała zjawa – zabity mąż, i woła podziemnym głosem, że wianek i żona należą do niego, bo kwiaty na wianek zostały zerwane z jego grobu. Widmo zabiera i żonę, i obu braci na tamten świat. Ważną rolę w balladzie pełni przyroda, która jest jednym z bohaterów utworu: od początku buduje nastrój grozy, śmiertelnej trwogi i zagrożenia (Ciemno, wietrzno, ponuro / Wrona gdzieniegdzie kracze / I puchają puchacze); jest świadkiem zbrodni mężobójstwa i ma strzec tajemnicy (Zabiwszy grzebie w gaju / Na łączce przy ruczaju / Grób liliją zasiewa); na końcu wymierza sprawiedliwą karę pani i braciom zamordowanego (Cerkiew zapada w głąb / Ziemia ją z wierzchu kryje / Na niej rosą lilije). Świteź Czas i miejsce akcji Czas akcji: narracja I – czasy współczesne narratorowi; narracja II (córka Tuhana) – połowa XIII wieku (czasy panowania litewskiego władcy Mendoga). Miejsce akcji: jezioro Świteź, wieś Płużyny k/Nowogródka (obecnie Białoruś). Bohaterowie bohaterowie realistyczni
bohaterowie fantastyczni
Streszczenie Ballada Świteź to oparta na ludowych podaniach opowieść o jeziorze, którego wody kryją resztki zatopionego miasta. Jezioro Świteź spowija atmosfera grozy (w nocy szatan wyprawia tam harce, słuchać jęki i zawodzenia kobiet, zgiełk walki i chrzęst zbroi). Pan na Płużynach, którego pradziady / były Świtezi dziedzice postanawia zbadać jego tajemnice. Podczas sondowania dna jeziora, niespodziewanie dla uczestników wydarzeń w sieci pojawia się tajemnicza panna – jak się później okazuje córka Tuhana, legendarnego władcy tych ziem, zamieniona w wodną rusałkę. Opowiada ona historię powstania jeziora: w miejscu, w którym teraz znajduje się jezioro, stał niegdyś tajemniczy litewski gród Świteź, w którym rządził Tuhan – jej ojciec. Gdy car Rusi najechał Litwę, oblężony w Nowogródku władca państwa, Mendog, wezwał na pomoc Tuhana, który ruszył ze zbrojną odsieczą. Zabrał ze sobą wszystkich zdolnych do walki mężczyzn, zostawiając w mieście tylko bezbronne kobiety, starców i dzieci. Niedługo potem oddziały ruskie zaczęły szturmować, a następnie plądrować miasto. Zrozpaczeni mieszkańcy wznieśli do Boga błagania o śmierć. Wtedy córka Tuhana została przeniesiona do świata nadprzyrodzonego, miasto zostało zatopione, a jego mieszkańcy zamienieni w białe kwiaty. Kiedy carscy żołnierze zaczęli je zrywać, okazały się one trujące – wszyscy zachorowali i zmarli. Od tej pory nikomu nie wolno zrywać kwiatów rosnących nad brzegami jeziora. Pamięta o tym prosty lud, który owe kwiaty nazywa carami. Opowiedziawszy tę historię, tajemnicza postać dziewczyny znika w głębinach jezior, a wody zatapiają statki i sieci. Nad jeziorem zalega cisza. Przykładowe cechy ballady romantycznej w utworze Świteź synkretyzm rodzajowy elementy epiki:
elementy liryki:
dwa światy – realny i nadprzyrodzony – które się wzajemnie przenikają
elementy ludowości
nastrój grozy, tajemniczość
|