Biografia autora

Władysław Stanisław Reymont (właśc. Rejment) urodził się w 1867 roku we wsi Kobiele Wielkie pod Radomskiem jako syn organisty. Od 1888 roku pracował jako niższy rangą funkcjonariusz Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej m.in. w Lipcach. W 1894 roku przeniósł się do Warszawy i zajął się wyłącznie twórczością literacką. Podróżował po Europie. W 1902 roku poślubił Aurelię Szabłowską. Był świadkiem rewolucji 1905 w Królestwie Polskim (spontaniczne manifestacje, strajki i walki w polskich ośrodkach przemysłowych). W roku 1924 otrzymał literacką Nagrodę Nobla za czterotomową powieść Chłopi. Zmarł rok później, w 1925 roku, w Warszawie. Pierwszym ważnym utworem Reymonta był reportaż Pielgrzymka do Jasnej Góry (1895), w którym pisarz wykorzystał swą umiejętność drobiazgowego obserwowania rzeczywistości. Kolejny ważny utwór to Komediantka (1896) – powieść o środowisku artystycznym. Ziemia Obiecana (1899) ukazuje natomiast środowisko łódzkich fabrykantów. Reymont inspirował się prozą naturalistyczną (zarówno w sferze intelektualnej – koncepcja „walki o byt”, postrzeganie społeczeństwa jako organizmu – jak i w sferze artystycznej, np. narracja prowadzona z perspektywy postaci, rozbudowane opisy). Wpływy naturalizmu widać również w Chłopach i w opowiadaniach Reymonta.

Geneza powieści

Władysław Reymont pracował nad Chłopami przez około dziewięć lat – głównie w Paryżu. Tematyka chłopska była w tym czasie popularna w literaturze oraz sztuce. Powieść Reymonta była drukowana w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” w latach 1902–1908 z dedykacją dla Zenona Przesmyckiego¹. Kolejne tomy książki zostały wydane w latach 1904–1909. Pierwsze wydanie zawierało podtytuł: Powieść współczesna. W roku 1924 Władysław Stanisław Reymont otrzymał za tę powieść literacką Nagrodę Nobla.

¹ - Zenon Przesmycki ps. Miriam – poeta, krytyk literacki okresu Młodej Polski, przedstawiciel parnasizmu, odkrywca i wydawca dzieł Cypriana Kamila Norwida.

Wyjaśnienie tytułu

Tytuł Chłopi zwięźle i konkretnie odzwierciedla treść dzieła – życie wiejskiej społeczności we wszystkich jego aspektach i ze wszystkimi szczegółami. Chłopi to jednocześnie nazwa dawnej warstwy społecznej, zamieszkującej tereny wiejskie i utrzymującej się z pracy na roli, posiadającej swoją odrębną kulturę, tradycję i obyczaje.

O czym jest ta książka?

Chłopi to tetralogia, czyli utwór składający się z czterech tomów. Powieść przedstawia realistyczny obraz życia zbiorowości chłopskiej w XIX wieku. Życie na wsi wyznacza rytm przyrody (pory roku) i związane z nim prace na roli oraz obyczaje i obrzędy. Jednocześnie powoli uwidaczniają się przemiany ekonomiczno-społeczne i związane z tym spory – konflikt z dworem o las, zróżnicowanie majątkowe członków chłopskiej społeczności. Akcja ogniskuje się wokół losów najbogatszej rodziny we wsi – Borynów. Głównym wątkiem powieści jest konflikt między ojcem a synem, który wynika z dwóch spraw: sporu o ziemię oraz romansu Antka z Jagną. Antek jest w stanie zaprzeć się Jagny, gdy chodzi o ziemię i gdy kobieta dostaje od starego Boryny zapis. Nie oznacza to jednak, że z niej rezygnuje jako kobiety, kochanki. Po śmierci Macieja Boryny (który był przywódcą chłopów zbuntowanych przeciwko dworowi) Jagna zostaje napiętnowana i wypędzona ze wsi. Antek zaś rezygnuje z romansu, wraca do rodziny i przejmuje gospodarstwo ojca. Chłopi uważani są za epopeję chłopską, gdyż posiadają pewne cechy tego gatunku literackiego – bohaterowie przedstawieni są w heroicznych zmaganiach z prawami natury i z kolejami życia, akcja zaś toczy się w momencie przełomowym dla całej społeczności.

Czas i miejsce akcji

Akcja powieści rozgrywa się prawdopodobnie w drugiej połowie XIX wieku w przeciągu jednego roku – od wczesnej jesieni (wykopki) do późnego lata (żniwa). Autor prawdopodobnie celowo nie osadził akcji w konkretnym czasie, aby nadać zdarzeniom uniwersalność i ahistoryczność oraz podkreślić cykliczność czasu akcji powieści – tak jak wracają pory roku oraz święta w kalendarzu liturgicznym. W utworze znajdują się jednak aluzje do powstania styczniowego (1863), dzięki czemu akcję powieści można umiejscowić ok. 20 lat po zrywie powstańczym.

Miejscem akcji jest fikcyjna wieś Lipce² w zaborze rosyjskim. Nie sposób dokładnie jej zlokalizować – brak punktów orientacyjnych, jak linie kolejowe czy obiekty geograficzne. Natomiast wewnętrzna przestrzeń wsi jest ściśle zorganizowana, centralne punkty stanowią karczma i kościół, wokół nich zorganizowane są domy gospodarzy – od najbogatszych do biedoty na obrzeżach wsi. Symbolicznie należy rozumieć las otaczający wieś i figurki stojące przy drogach wychodzących z Lipiec.

² - W województwie łódzkim leży wieś nazwana Lipcami Reymontowskimi, gdzie znajduje się Muzeum Regionalne im. Władysława St. Reymonta. Nie należy jej jednak utożsamiać ze wsią opisaną w powieści.

Bohaterowie

Zbiorowym bohaterem powieści są chłopi mieszkający we wsi Lipce. Ich życie toczy się między dwoma biegunami: solidarnością z gromadą i własnymi interesami oraz potrzebami. Są zhierarchizowani, a podstawą hierarchii jest poziom majątkowy i areał posiadanej ziemi. Sensem ich życia jest praca, a jej rytm wyznacza cykl natury i związany z nim cykl zajęć gospodarskich i uprawa roli. Specyficzna jest ich religijność: są wierzącymi katolikami, ale łączą katolicyzm z obrzędami pogańskimi. W powieści jest wiele scen zbiorowych: msze w kościele, wesele Boryny, wypędzanie Jagny ze wsi, wiejskie zabawy. Postacie nie są do siebie podobne, każda ma indywidualny charakter.

Bohaterowie – charakterystyka

Maciej Boryna – 58-letni mężczyzna, najbogatszy gospodarz w Lipcach, dwukrotny wdowiec. Cieszy się autorytetem, jest nieformalnym przywódcą gromady. Uparty, porywczy, pazerny i skąpy. Jego zawziętość i upór widać np. w kłótniach z Antkiem, na którego nie chce przepisać ziemi, a także w sporze o las, gdy staje na czele gromady. Jest bardzo pracowity i wytrwały, ceni też pracowitość u innych, dlatego przedłuża na kolejny rok umowę z Kubą. Dwukrotny wdowiec, żeni się po raz trzeci, z młodą Jagną, która darzy go niechęcią i zdradza m.in. z Antkiem. Podczas bitwy o las zostaje ciężko ranny w głowę i w końcu umiera.

Antek Boryna – syn Macieja, mężczyzna w sile wieku. Nie szanuje swojej żony, Hanki, wytyka jej, że pochodzi z ubogiej rodziny. Nie kocha też Jagny, jest ona tylko obiektem jego pożądania. Jest uparty i porywczy jak ojciec, z którym pozostaje w konflikcie. Dopiero podczas walki o las odzywa się w nim miłość synowska i lojalność wobec ojca. Po wyjściu z więzienia wraca do żony i obejmuje po zmarłym ojcu gospodarstwo i rolę przywódcy gromady.

Jagna Paczesiówna (Borynowa) – dziewiętnastoletnia córka Dominikowej, później żona Macieja Boryny. Bardzo ładna i zgrabna, utalentowana plastycznie, wrażliwa na zmiany w przyrodzie (ma cechy bohaterki młodopolskiej). Nie umie sama pokierować własnym życiem i jest zależna od matki – jej decyzją wychodzi za mąż za Borynę, choć nic do niego nie czuje. Jest bezrefleksyjna, nie rozumie własnych zachowań i poddaje się instynktom, które nią kierują – niekontrolowany popęd płciowy sprawia, że wdaje się w liczne romanse, nawet wbrew własnej woli. W ostatnim tomie powieści zostaje moralnie potępiona przez społeczność, pobita i wywieziona z Lipiec na wozie z gnojem.

Dominikowa (Marcjanna Paczesiowa) – matka Jagny, Szymka i Jędrzycha. Faworyzuje córkę, synów zaś traktuje jak parobków. Uważana za znachorkę. Za młodu prowadziła niemoralny tryb życia, co teraz mieszkańcy wsi jej wypominają.

Hanka – żona Antka, matka trojga dzieci. Pochodzi z biednej rodziny Byliców. Z początku nie ma własnego zdania, często płacze, upokarzana przez męża i teścia. Zmuszona walczyć o swoją rodzinę przechodzi wielką przemianę – staje się zaradna, samodzielna, niezależna. Zdobywa podziw Antka i odzyskuje jego miłość.

Magda – córka Boryny, żona kowala, upomina się o swoje wiano.

Kowal (Michał) – zięć Boryny, mąż Magdy, człowiek chciwy, chytry i przebiegły.

Józka – małoletnia córka Boryny, zajmuje się ojcowskim gospodarstwem.

Kuba (Jakub Socha) – parobek u Boryny, niemłody już, kulejący na jedną nogę i wyśmiewany z tego powodu przez innych parobków; bardzo pracowity, poczciwy, prosty i pobożny. Opiekuje się Witkiem. Był powstańcem styczniowym.

Witek – młody chłopak, sierota, pastuch u Boryny, zręczny, lubiący majsterkować, kochający zwierzęta (wskutek czego zaniedbuje jednak swoje obowiązki).

Wójt (Piotr) – młody jeszcze mężczyzna, niestroniący od alkoholu, bardziej dba o interesy własne niż o los powierzonej sobie gromady. Jeden z kochanków Jagny.

Rocho – zjawia się we wsi co trzy lata, działacz patriotyczny ścigany przez Rosjan (były powstaniec styczniowy); wędrowny nauczyciel ludowy i mędrzec – uczy dzieci czytać i pisać, budzi w chłopach świadomość narodową, jest autorytetem moralnym.

Mateusz Gołąb – kawaler po trzydziestce, silny, pracowity, zręczny, ale i rozrzutny, uganiający się za dziewczętami. Konkurent Antka w zalotach do Jagny, wydaje się, że naprawdę mu na niej zależy.

Jagustynka – starsza kobieta wypędzona przez własne dzieci po zapisaniu ziemi; pracowita, gderliwa i złośliwa, ale szczera i skora do pomocy innym. Lubi mówić bez skrępowania to, co myśli.

Agata – staruszka, jesień i zimę spędza, żebrząc pod kościołami, na wiosnę wraca do Lipiec, aby pomóc krewnym w gospodarstwie. Skromna, nieśmiała, lękliwa, bardzo pobożna.

Jasiek – syn organistów, pobiera nauki w mieście, ma zostać księdzem. Jest platoniczną miłością Jagny.

Pan Jacek – krewny dziedzica, uczestnik powstania styczniowego, w którym brał udział razem z bratem właściciela dworu, został uratowany przez Kubę; człowiek bardzo przychylny chłopom, lecz uważany przez nich za dziwaka (pomaga im bezinteresownie).

Streszczenie

Stara Agata udaje się we świat, po proszonem, ponieważ w zimie jej krewni nie mają dla niej pracy (a na to, by z nimi mieszkać, kobieta musi sobie zapracować). Na polu Boryny ludzie zbierają ziemniaki, rozmawiają i oburzają się Kłębów, którzy późną jesienią wypędzili staruszkę z domu. Kobiety posądzają też Dominikową o uprawianie czarów. Niepochlebnie wyrażają się również o Jagnie. Wieczorem Maciej składa wizytę wójtowi. Ten radzi mu, aby się ponownie ożenił, gdyż dom i zagroda potrzebują gospodyni. Pada propozycja, aby jego żoną została Jagna, co bardzo podoba się Borynie. W niedzielę podczas obiadu między nim a Antkiem dochodzi do poważnej sprzeczki. Antek jest rozgoryczony, że musi wciąż pracować dla ojca, a nie słyszy za to nawet dobrego słowa. Lipieccy chłopi przygotowują się do ostatniego w tym roku wielkiego jarmarku, w czasie którego każdy, w zależności od potrzeb, może się zaopatrzyć w towary potrzebne na zimę lub ze sprzedaży uzyskać pieniądze konieczne do uregulowania rachunków i długów. Podczas jarmarku Boryna udaje się do urzędowego pisarza. Po wyjściu od pisarza spotyka Jagnę. Towarzyszy jej przez dłuższy czas, a na koniec obdarowuje piękną chustą i wstążkę, sugerując jednocześnie, że będzie się starał o rękę dziewczyny. Nieco później spotyka kowala, męża Magdy, swojej córki. Zięć usiłuje nakłonić Macieja, aby dał wreszcie jego żonie należny jej posag, ale Boryna nie ma zamiaru tego czynić. Podczas zbioru kapusty z pól Antek nawiązuje romans z Jagną. Niedługo potem jej matka w zamian za obietnicę zapisu dużego kawałka ziemi dla córki godzi się oddać jej rękę Borynie. Jagna nie przeciwstawia się matce. Z niecierpliwością oczekuje jednak spotkania z Antkiem. Do chaty Dominikowej zagląda Mateusz, który właśnie powrócił po półrocznej nieobecności. Przybysz dość śmiało poczyna sobie z Jagną. Dominikowa, która nie jest mu życzliwa, wypędza go z chaty.

Jagna wraz z innymi idzie do Borynów pomagać przy obieraniu kapusty. Po skończonej pracy stary Boryna zaprasza wszystkich na wieczerzę, po której Antek wymyka się chyłkiem, by odprowadzić Jagnę do domu. Tymczasem Boryna oficjalnie wysyła swatów (m.in. wójta), by prosili w jego imieniu o rękę Jagny, następnie w karczmie wyprawia huczne zaręczyny. Do karczmy przybywa też młynarz z wieścią, że dziedzic sprzedał las, z którego – według prawa – korzystać mogli również chłopi. Wywołuje to oburzenie chłopów, którzy długo radzą, jak dochodzić swych praw. Niedługo potem Boryna zapisuje Jagnie sześć morgów ziemi. Dzieci Boryny są tym głęboko oburzone. W poniedziałek, w Dzień Zaduszny, wszyscy mieszkańcy Lipiec wybierają się do kościoła i na cmentarz, aby pomodlić się za zmarłych. Kuba z małym Witkiem nawiedzają stare, zapomniane groby, gdzie leżą przodkowie obecnego dziedzica. Przy okazji Kuba wspomina powstanie styczniowe, w którym brał wraz z młodym panem. Wówczas to został postrzelony w kolano. Tymczasem Antek wyraża swe niezadowolenie i żal do ojca. Szuka poparcia u księdza, potem u kowala, który radzi mu, aby wprost poprosił ojca o podział pozostałych gruntów pomiędzy siebie a siostrę Magdę (czyli żonę kowala). Jednak Boryna nie ulega prośbom Magdy oraz Antka z Hanką. Pomiędzy synem a ojcem dochodzi do bójki. Borynę uraziły słowa o złym prowadzeniu się jego przyszłej żony. Rankiem następnego dnia ojciec wyrzuca Antka i Hankę z domu. Małżonkowie – zagniewani – nie proszą o łaskę i przenoszą się do ojca Hanki, starego Bylicy.

Nadchodzi dzień wesela. Jagna nie cieszy się na myśl o ślubie. Jej myśli i uczucia krążą wokół Antka. Orszak weselników udaje się do chaty Boryny, a następnie wraz z panem młodym po Jagnę i do kościoła. Po ślubie w chacie Dominikowej odbywają się tańce i uczta weselna. Podczas gdy goście się bawią, w stajni Boryny jęczy Kuba, który został postrzelony przez borowego podczas kłusownictwa w lesie dworskim. Do rany dostała się gangrena. Nikt nie jest w stanie mu pomóc. W końcu zmęczony bólem parobek sam odcina sobie nogę. Umiera z upływu krwi, podczas gdy nieopodal trwa beztroska zabawa.

Problematyka

Epopeja chłopska

Świat przedstawiony w Chłopach składa się z trzech dopełniających się planów znaczeniowych, które kształtują szeroką, wieloaspektową panoramę polskiej wsi lat 80./90. XIX wieku. Są to:

• plan naturalistyczny: szeroki obraz życia społeczności lipeckiej – praca, dzień powszedni, rozrywki i zabawy; hierarchiczność gromady zależna od ilości posiadanej ziemi lub jej braku (od dziedzica przez księdza, organistę, młynarza, bogatych gospodarzy, mniej zamożnych i ubogich chłopów aż do parobków, komorników i żebraków);
  
  
• plan naturalistyczno-etnograficzny: obyczaje i obrzędy wyznaczające życie chłopów od urodzin aż do śmierci i towarzyszące im w najważniejszych chwilach życia, związane przede wszystkim z kalendarzem liturgicznym, czyli wielkie święta, odpusty, chrzciny, wesela, pogrzeby; a także zwyczaje ludowe sięgające czasów pogańskich, takie jak wróżby, zabobony, wierzenia i tradycje przodków (rytualne obchodzenie wszystkich kątów w domu, aby odpędzić „złego” od nowo narodzonego dziecka; okruchy chleba rozrzucane przez Kubę w Dzień Zaduszny po grobach dla dusz czyśćcowych; drobiazgowy opis zmówin, zaręczyn, zapowiedzi przedślubnych, ślubu, wesela, oczepin i przenosin Jagny do Boryny; wspólne darcie pierza wieczorami czy szatkowanie kapusty)
  
  
• plan mityczny: wpływ rytmu przyrody na życie człowieka – zmiana pór roku i związany z tym rytm prac polowych (czas zasiewów, zbierania plonów, wykopki, robienie zapasów na zimę), czas wolny nastaje dopiero późną jesienią i zimą, gdy ustają roboty na roli; w powieści nie występuje czas linearny (postępujący do przodu po linii, gdzie każda chwila jest niepowtarzalna), lecz cykliczny, powtarzalny, w pętli; całe życie chłopa jest związane z ziemią (przykład Macieja Boryny).

Gromada przez wieki wytworzyła normy obyczajowe i moralne. Kto ich nie respektuje (jak Jagna), zostaje usunięty poza nawias społeczności (wygnany ze wsi). Ludzie jednoczą się, aby bronić własnych interesów (walka z dworem o prawo do lasu), ale wielokrotnie poszczególni jej członkowie wyodrębniają się ze społeczności (bohater zbiorowi oraz bohaterowie zindywidualizowani).

Powieść modernistyczna

Chłopi są powieścią modernistyczną – Reymont nie zatrzymuje się na powierzchni zjawisk, lecz szuka ich głębokiego sensu. Utwór zawiera elementy charakterystyczne dla Młodej Polski:

• symbolizm – niektóre sceny i postacie są ponadczasowe i uniwersalne, np. śmierć Boryny na roli, z którą związane było całe jego życie (chory i słaby zrywa się z łóżka, ponieważ nadchodzi pora wiosennego zasiewu)
  
  
• impresjonizm – subtelność i nastrojowość opisów przyrody i krajobrazu oraz przeżyć wewnętrznych bohaterów
  
  
• naturalizm – opis powolnego umierania Kuby, rola popędu płciowego, któremu podlega jednostka (Jagna, Antek), szczegółowe opisy brzydoty (np. chorób), kłótni, bijatyk
  
  
• realizm – szczegółowe opisy pracy na roli, codziennego życia na wsi, obrzędów i ceremonii, różnorodność typów ludzkich
  
  
• synkretyzm stylistyczny – zastosowanie różnych konwencji pisarskich (realizmu, naturalizmu, symbolizmu, impresjonizmu)
  
  
• luźna kompozycja – fabuła osnuta wokół losów poszczególnych postaci, nie wokół jednego wątku głównego
  
  
• narrator młodopolski – ukryty za światem przedstawionym, opowiada o wydarzeniach subiektywnie, posługując się emocjami i środkami stylistycznymi (epitetami, rozbudowanymi porównaniami i metaforami); czasem jest realistycznym obserwatorem chłopskim, czasem wiejskim gawędziarzem.

Gatunek i budowa

Dzieło Reymonta jest powieścią w czterech tomach. Każdy tom zatytułowany jest nazwą kolejnej pory roku – Jesień, Zima, Wiosna, Lato. Powieść posiada cechy powieści modernistycznej oraz epopei. Fabuła jest rozbudowana i wielowątkowa (spór w rodzinie Borynów o zapis ziemi, spór z dworem o las, małżeństwo starego i bogatego Boryny z młodą i piękną Jagną, romans Jagny z Antkiem, synem Boryny). Język utworu jest mistrzowsko zdialektyzowany (nasiąknięty gwarą) we wszystkich warstwach (fonetycznej, słowotwórczej, składniowej, fleksyjnej). W partiach narratorskich dominuje język literacki z przełomu XIX i XX wieku, nasycony środkami stylistycznymi.

Nawiązania mitologiczne i biblijne w Chłopach

Konteksty mitologiczne

Mit założycielski

Budowa domu i założenie własnego gospodarstwa przez Szymka, któremu matka odmówiła zgody na małżeństwo z Nastką, przypomina greckie mity założycielskie, budowę nowej ojczyzny; symbolizuje też przejmowanie władzy w Lipcach przez przedstawicieli młodego pokolenia.

Mit eleuzyjski

Cykl natury reguluje całe życie chłopów – nie tylko przyroda, lecz i oni sami wpleceni są w niekończące się koło ciągłego odradzania się i umierania.

Mit trojański

Greckiemu trójkątowi Menelaos–Helena–Parys odpowiada w powieści trójkąt Boryna–Jagna–Antek. Podobnie jak w micie trojańskim porwanie Heleny przez Parysa zapoczątkowuje tragedię miasta, tak tutaj odnowienie romansu Antka z Jagną po jej ślubie z Boryną zapoczątkowuje tragedię całej rodziny.

Konteksty biblijne

Wygnanie z raju

Ciężka praca, choroby, cierpienia i trudy, wśród jakich upływa życie chłopów, przypominają biblijne wygnanie z Raju i karę za grzech nieposłuszeństwa, na jaką Bóg skazał ludzkość.

Przypowieść o synu marnotrawnym

Synem marnotrawnym jest Antek, który długo pozostaje w konflikcie z ojcem, w końcu jednak dochodzi między nimi do pojednania.

Przypowieść o siewcy

Nawiązuje do niego scena śmierci Boryny, który przed śmiercią wychodzi na pole, by siać ziarno. Symbolika tego fragmentu nawiązuje do odradzającego się życia – choć gospodarz umiera, jednocześnie rodzi się nowe, zasiane jego ręką, życie.